Ekonomia społeczna jest typem prowadzenia działalności gospodarczej, która łączy w sobie cele ekonomiczne i społeczne. Może występować również pod innymi nazwami, między innymi: ekonomia solidarności, gospodarka społeczna, obywatelska, solidarna.
Według Defourny i Develtere definiować ją można na podstawie dwóch odmiennych podejść: instytucjonalno-prawnego oraz normatywnego.
Podejście normatywne skupia się na określonych zasadach i cechach charakterystycznych dla inicjatyw, które odróżniają je od sektora prywatnego i publicznego. Na podstawie analizy mechanizmów organizacyjnych oraz celów produkcyjnych można wyróżnić cztery zasady przewodnie ekonomii społecznej:
- Większe znaczenie służby członkom i wspólnocie nad uzyskiwaniem zysku.
- Demokratyczny proces decyzyjny.
- Autonomiczne zarządzanie.
- Większe znaczenie ludzi i pracy nad kapitałem przy dystrybucji dochodów.
Czyli w podejściu normatywnym kluczowymi zasadą ekonomii społecznej jest niezależność i demokratyczny sposób zarządzania, świadczenie usług na rzecz społeczności i członków organizacji, oraz nietypowe podejście do zysku, który traktowany jest jako jeden z środków służących do realizacji działań.
Podejście instytucjonalno-prawne opiera się na wyznaczeniu konkretnych form instytucjonalnych, w obrębie których realizowane są określone cele i są historycznie zakorzenione w działalności opartej na swobodzie stowarzyszania się członków.
Na gruncie prawa polskiego do grupy podmiotów ekonomii społecznej można zaliczyć: spółdzielnie inwalidów i niewidomych, spółdzielnie pracy, zakłady aktywności zawodowej, organizacje pozarządowe oraz podmioty wymienione w artykule 3 ustępie 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 roku o pożytku publicznym i wolontariacie: spółdzielnie socjalne, spółki non-profit, kościelne osoby prawne, warsztaty terapii zajęciowej, kluby integracji społecznej oraz centra integracji społecznej.
Inną podejście do tematu przedsiębiorstw społecznych prezentuje Sieć Badawcza EMES Network, która opracowała kryteria ekonomiczne i społeczne, które pozwalają na określenie czy dany podmiot wpisuje się w ekonomię społeczną.
Kryteriami społecznymi wyszczególnionymi przez EMES są:
- głównym celem działalności jest służenie wspólnocie lokalnej lub specyficznej grupie ludzi,
- podmiot powinien być zainicjowany oddolnie, czyli powinny to być działania grupy osób lub społeczności,
- celem prowadzenia działalności gospodarczej nie jest uzyskiwanie zysku, ale tworzenie miejsc pracy dla osób o trudnej sytuacji życiowej,
- proces decyzyjny w przedsiębiorstwie nie opiera się na posiadanym kapitale, oznacza to że głosy członków powinny mieć równą wagę w podejmowaniu decyzji,
- dystrybucja zysków powinna być ograniczona, u niektórych podmiotów dystrybucja zysku jest całkowicie zakazana, jak i takie, w których możliwa jest dystrybucja zysku, ale w ograniczonym zakresie.
Kryteria ekonomiczne wymienione przez EMES:
- działalność prowadzona w sposób regularny, która ma charakter gospodarczy, usługowy lub produkcyjny,
- podmioty te nie mogą być zależne od instytucji publicznych,
- podmioty ponoszą ryzyko ekonomiczne,
- wymagania minimalnej liczby płatnych pracowników.